Nederland – Ze ziet er wat verloren uit. Af en toe stokt haar stem even en slikt ze wat weg. “Hou me ten goede”, zegt Marivi Tello (33), “het is een positieve ervaring, maar makkelijk is het niet.” Ze is net terug uit Barcelona. Even naar haar vriend met wie ze jarenlang samenwoonde voordat ze naar Nederland vertrok. Even haar ouders geknuffeld die tot voor kort om de hoek woonden. Vier maanden woont ze nu hier.
“Ik had nooit gedacht dat ik nog eens buiten Spanje zou gaan wonen. Ik ben nogal honkvast”, zegt ze terwijl ze met haar kopje strepen in het tafellaken trekt. “Maar de crisis heeft alles op z’n kop gezet.” Marivi is één van de vele Spanjaarden die na het uitbreken van de crisis in 2008 in het buitenland aan de slag is gegaan. Een op de vier Spanjaarden zit zonder baan. Een dramatisch cijfer dat zonder emigratie ongetwijfeld nog hoger zou liggen. “Als je de jeugdwerkloosheid er bij optelt, kom je op een percentage van 50 procent. Dat is bijna tien keer meer dan Nederland”, zegt Marivi terwijl ze haar kopje hard neerzet.
Overleven
“Er is een verschil of je in het buitenland moet wonen of dat je er voor kiest”, zegt Carmen Revuelta (42) even later. Een ‘atypische’ Spaanse, zo omschrijft ze zichzelf, die als jong meisje naar het regenachtige Ierland werd gestuurd om Engels te leren, terwijl de rest van haar leeftijdsgenoten de Spaanse zomer omarmden.
Toen de crisis uitbrak, kreeg ze het aanbod om in de Verenigde Staten te werken, maar dat vond ze te ver. “Mijn vader was juist overleden, dus mijn moeder stond er alleen voor.” Kort daarop leerde ze haar Nederlandse man kennen. “Ik spreek Engels en Duits, voor hem was er in Spanje geen werk, dus leek het logisch dat we ons in Nederland vestigden. Maar het kost veel energie om je opnieuw aan te passen.”
Volgens Sebastian Schreijer van Gllrmo, een bureau dat Spanjaarden voor de Nederlandse markt werft, klopten het afgelopen jaar 2000 mensen bij hen aan op zoek naar een baan.
“We konden lang niet iedereen helpen en worden overspoeld met vragen. Het betreft vooral jonge mensen tussen de 25 en de 35 jaar. Hoogopgeleid: dokters, tandartsen, architecten en technisch ingenieurs.”
Nederlandse taal
De keuze van Spanjaarden voor Nederland, heeft met de taal en de ligging te maken, menen Marivi en Carmen. Nederland heeft als voordeel dat het lekker dichtbij is en dat iedereen Engels spreekt. Veel Spanjaarden maken door de week overuren zodat ze op vrijdag naar terug naar huis kunnen. Marivi vormt daarop geen uitzondering: “Ik reis iedere twee weken naar Barcelona om mijn familie te zien.”
Ook bij de Grieken ligt de werkloosheid tegen de vijfentwintig procent. Vooral vrouwen zijn met 25,8 procent slachtoffer als het gaat om het behoud van hun baan. Voor mannen is dat 18,9 procent. Volgens het Griekse bureau voor de Statistiek, Elstat, wordt net als in Spanje de jeugd het hardst getroffen door de economische crisis. In de leeftijdscategorie 15 tot 24 jaar is 52,8 procent werkloos.
Anders dan de Spanjaarden, kiezen veel Grieken Nederland ook om te gaan studeren. Antonia Christou (32) is een van hen. Aanvankelijk kwam ze vanwege haar studie vanuit Athene naar Amsterdam. Inmiddels heeft ze hier een baan, al weet ze sinds vanmorgen dat haar contract niet wordt verlengd. “Ook hier is het crisis“, zegt ze laconiek. “Ik kwam naar Nederland omdat ik journalist wilde worden. Ik wilde iets doen dat ‘mattered’, dat verschil maakte.
Digitale tijdperk
Tijdens mijn studie aan de UvA kwam ik in aanraking met iets nieuws: het digitale tijdperk. In Nederland gonsde het toen al van de nieuwe mogelijkheden. Niet lang daarna kreeg je Facebook en Twitter. In Griekenland was er eenvoudigweg niets, behalve de papieren pers. Ik besloot me op social media en reclame te richten met het idee dat vervolgens in Griekenland toe te passen. De crisis kwam er tussen.”
Marivi zat tot over haar oren in het onderzoek naar klimaatverandering, toen de universiteit van Barcelona de geldkraan dichtdraaide. “Beurzen werden stopgezet, contracten niet langer verlengd. Er wordt op onderwijs miljarden gekort. Ik had geluk dat het KNMI mij de mogelijkheid gaf om hier mijn onderzoek af te maken.”
Verdrievoudigd
Het aantal Spanjaarden dat jaarlijks naar Nederland komt is sinds de crisis van 2008 verdrievoudigd tot 3000 Spanjaarden, aldus het CBS. Vermoedelijk is het cijfer in werkelijkheid hoger omdat Europese onderdanen zich vrij kunnen vestigen in Nederland en alleen geregistreerd worden indien ze zich in een gemeente laten inschrijven.
Stom toeval, noemt Elia Coves Martinéz (25) het feit dat ze in Nederland terecht kwam. “Ik besloot dat ik mijn Engels moest verbeteren, wilde ik een kans op de arbeidsmarkt maken. Ik plaatste een advertentie waarin ik me als au pair aanbood en twee weken later kon ik naar Rotterdam komen.” Toen het jaar om was, dacht Elia na over de vervolgstappen. “Ik kon niet langer op mijn vaders zak teren. Ik was 24. Ik moest mijn eigen boontjes doppen.” Dus schreef ze honderden brieven aan bedrijven in Rotterdam met de vraag of ze werk voor haar hadden. “Eén hapte toe. Ik kon beginnen op de fruitbeurs.”
Voor Teresa de la Hera (31) was Nederland een bewuste keuze en in meerdere opzichten een oplossing. “Toen duidelijk werd dat mijn postdoctorale onderzoek naar video advertising niet werd voortgezet, kreeg ik een beurs van de universiteit van Utrecht voor een jaar. Ik kende Nederland omdat ik hier al eerder voor onderzoek had gezeten en ik vind het hier prettig. Daarbij biedt het mijn Braziliaanse man meer arbeidskansen. We hadden de laatste tijd steeds vaker het gevoel dat mensen hem met een schuin oog aankeken alsof ze vreesden dat hij hun baan zou inpikken.”
Voelbaar
Het woord crisis valt veel maar het moment waarop het voor hen persoonlijk voelbaar werd, is verschillend. “Aanvankelijk drong het begrip crisis nauwelijks door,” zegt Marivi. “Het was iets abstracts. Een beursbericht. Het ging niet over mij. En toen ineens ging het alleen nog maar over mij. Over mijn baan, over mijn huis, over mijn geliefde van wie ik gescheiden moet leven, over mijn keuze om al dan niet kinderen te krijgen. De crisis was ineens tot in alle facetten van mijn leven doorgedrongen.”
“Voor mij”, zegt Carmen hoofdschuddend, “kwam de crisis niet uit de lucht vallen, ik zag ‘m al van verre aankomen. Ik gaf Spaans aan een taalschool in Sevilla. Het aantal studenten nam af, docenten werden ontslagen. Mijn salaris werd verlaagd en tegelijkertijd ging mijn huur omhoog. Je hoefde geen genie te zijn om te weten dat het foute boel was.”
“Als er in Nederland over de Griekse crisis wordt gesproken is het net alsof het iets is wat gisteren ineens ontstond”, zegt Antonia. “De crisis in abstracte vorm was al duidelijk na de Olympische Spelen van 2004. Wat mij opviel was dat mijn vader, die architect was, steeds minder opdrachten kreeg omdat er geen werk was. Toch bleef er geld van de EU komen voor tal van bouwprojecten.
Waar bleef dat geld?, vroegen we ons af. Het werd persoonlijk toen mijn moeder afgelopen jaar met pensioen ging. Ze kreeg ineens nog maar de helft van het gespaarde pensioen waarvoor ze haar hele leven had gewerkt. Dat doet pijn. Tegelijkertijd werden de prijzen opgevoerd en bleef er steeds minder over.”
Meer dan 20 procent van de Spanjaarden leeft onder de armoedegrens en bijna één derde van de bevolking komt met grote moeite rond. Ook van de Grieken leeft 20 procent van 15.000 euro per jaar voor een gezin van vier personen. Nederland hanteert 12.00 euro per persoon als ondergrens. Volgens statistieken van de Europese Unie is Spanje de lidstaat waar de armoede over 2010 het snelste is gestegen. Na Roemenië en Letland heeft het in Europa land het hoogste armoedepercentage.
Galicië, waar Teresa opgroeide, is van oudsher een Spaanse regio waar mensen uit wegtrekken. Naar Zuid-Amerika en in de jaren zestig ook naar Nederland. Armoe is verbonden met de streek.
Toch maakte ze zich aanvankelijk geen zorgen. “Mijn familie werkte altijd in overheidsbanen, tot voor kort veilige banen. Ik dacht dat het wel zou meevallen. Het leven werd wel moeilijker, om mij heen verloren steeds meer mensen hun baan. Tot het op een dag duidelijk werd dat ik mijn postdoctorale onderzoek wel kon vergeten.”
De crisis, en daar zijn ze het snel met elkaar over eens, sijpelt door in alle aspecten van hun leven.
Antonia: “Eén van de dingen is de voortdurende angst dat iemand van mijn familie ziek wordt. Er zijn geen reserves. Er is niets.” “Ik ben niet boos, zoals veel mensen”, zegt Carmen. “Wel zie ik meer dan ooit dat Spanje een emigratieland is. Vroeger trokken we naar Zuid-Amerika, in de jaren zestig en zeventig zwierven we door Europa. En nu herhaalt de geschiedenis zich weer. Met dat verschil dat het nu de hoogopgeleiden zijn die wegtrekken.”
Braindrain
“Waarmee je een ongelofelijke braindrain creëert”, vult Marivi aan. “Maar wat moet je anders? Ik wilde niet weg. Ik wilde mijn land teruggeven wat het in mij geïnvesteerd had. Ik ben wel boos. Alles wordt stopgezet: onderwijs, beurzen. Straks lopen we een generatie achter. Dit komt nooit meer goed.” Antonia: “Ik ben niet zo bang voor de braindrain. Veel mensen willen dolgraag terug naar Griekenland. Ik maak me wel zorgen over de politieke ontwikkelingen in mijn land. Er is geen geld voor jongeren, voor de toekomst. De Griekse middenklasse wordt kapot gemaakt. Er zullen heel wat psychologen nodig zijn om dit weer recht te breien.”
Het aantal mensen dat in Zuid-Europa in geestelijke nood verkeert, loopt op al is onduidelijk om welke aantallen het gaat. Zo kwam Eures, het Italiaanse instituut voor sociaal en economisch onderzoek, in juli met de mededeling dat de crisis in Italië twee zelfmoorden per dag vergde. Een cijfer dat later genuanceerd werd. In Spanje zijn ze voorzichtiger.
Wel zien hulpverleners een grotere vraag naar antidepressiva en constateerde een gezondheidscentrum in Barcelona, Sant Antoni, dat de huidige crisis, een verdubbeling laat zien van het aantal depressies en gevoelens van angst bij de patiënten jonger dan 45 jaar.
“Ik ben vooral bang”, zegt Teresa. “De angst en onzekerheid als je zo’n crisis meemaakt zijn enorm. Mijn vertrouwen is weg. Ik heb geleerd dat niets te plannen valt. Dat is voor mij de crisis.”
Marivi: “Het is niet alleen werk, het is ook de keuze voor mijn generatie of je wel of niet kinderen zult krijgen. Zoals veel Spanjaarden zit ik hier, terwijl mijn vriend in Spanje is achter gebleven. Volgend jaar stopt zijn contract. Geen idee waar en of hij werk vindt. Dat heeft gevolgen voor de keuzes die je maakt.”
Tekortkomingen
Alleen Elia, de jongste, ziet het niet zo somber in en denkt vooral in termen van kansen. “Maar ja ik heb makkelijk praten. Mijn vader heeft nog werk. Mijn zus heeft wel haar baan verloren, maar is gaan studeren. Iets wat ze anders nooit zou hebben gedaan. Ik zie dat als positief.
De crisis maakt dat Spanjaarden ook met hun tekortkomingen worden geconfronteerd. Dan heb ik het niet over fraude maar bijvoorbeeld over het gegeven dat veel Spanjaarden slecht Engels beheersen. De crisis heeft me een zetje gegeven. Maar ja”, relativeert ze dan. “Misschien heb ik gewoon een beschermengel, geen idee.”
De uittocht van jonge mensen uit Zuid-Europa baart de landen van herkomst zorgen. Meer dan de helft van de Spanjaarden die vertrekt zoekt zijn heil in Zuid Amerika, volgens het Spaanse bureau voor de statistiek. Spaanse onderwijskundigen wijzen er op dat er naast de werkloosheid nog een ander probleem speelt namelijk dat de arbeidsmarkt in Spanje al lang voor de crisis overspoeld werd met meer academici dan het land ooit aan zal kunnen.
Buitenland
“Al mijn voormalige collega’s wonen inmiddels in het buitenland”, zegt Carmen. “Niemand wil in Spanje zijn.” Elia: “Ik hoef ook niet terug.” “Ik wel”, zegt Antonia, maar pas als ik wat te bieden heb.” Teresa haalt haar schouders op. “Ik zie wel. Misschien gaan we door naar Brazilië. Als ik al een ding geleerd heb, is dat het allemaal niet te plannen valt.”
Op de vraag of de crisis ook goede kanten heeft is het even stil. “Het goede aan de crisis?” vraagt Antonia en draait met haar ogen. “Pff, dat we als Grieken leren onze problemen te benoemen. Maar of dat nou op deze manier moest?” “Er zijn wel lichtpuntjes”, meent Marivi. “Mensen zijn weer meer met elkaar begaan. In Barcelona is er nu de Banco del tiempo. Een fenomeen waarbij je elkaar diensten verleent. Ik geef jou bijles wiskunde en jij maakt mijn fiets.”
“Als de situatie anders was geweest had ik een beurs voor promotie- onderzoek in Spanje gekregen”, zegt Teresa. “Dat is nu niet het geval. Daar staat tegenover dat ik dan niet de ervaring van wonen in het buitenland had gehad. Het verrijkt je ook enorm. Er is een gezegde in Spanje: ‘No hay mal que por bien no venga‘, oftewel: achter de wolken schijnt de zon.
Rust
Nederland brengt mij zekerheid, rust en dat is veel waard. Tja, op het gebied van kinderen krijgen, merk je wel dat je er anders in staat. De toekomst is zo onzeker.” “Ik leer veel”, zegt Carmen bedachtzaam, “vooral over mezelf. Ik ben sterker dan ik dacht. Mijn sociale wereld is zoveel kleiner dan in Spanje. Daardoor observeer ik meer.”
Voor geen van hen betekent Nederland absolute zekerheid, ook al ervaren ze het wel zo. Marivi heeft een contract voor twee jaar, Carmen heeft net een taalschool geopend, voor Antonia is het solliciteren geblazen en Teresa’s contract eindigt in mei. Alleen Elia heeft net te horen gekregen dat haar baas haar contract verlengt. Hoe kijken ze naar het land waar ze nu verblijven?
Antonia: “Nederlanders zijn zelfverzekerd. Dat missen Grieken. Die kijken naar Europa voor de oplossing, maar die oplossing moet uit hun zelf komen. Wij twijfelen wie we zijn. Denken dat dingen toch nooit zullen veranderen. Vraag een Nederlander of hij Engels spreekt en hij kijkt je bijna spottend aan en zegt dan: natuurlijk. Vraag het een Griek en die gaat zich uitgebreid verontschuldigen voor z’n slechte Engels, dat net zo uitstekend is als dat van de Nederlander.”
“De mensen zijn erg vriendelijk hier, erg open”, vindt Teresa. “In het begin moest ik aan die openheid wennen. Mijn professor in Spanje wist na zes jaar niet eens of ik getrouwd was. Dat wist mijn begeleider hier al na zes minuten. Nederlanders vragen je allemaal persoonlijke dingen, ook als je alleen maar een werkrelatie hebt.” Marivi: “De mensen zijn aardig, maar het is moeilijk om er tussen te komen als je ouder bent en geen student meer bent. Iedereen heeft zijn familie, z’n bedoening, zoals ik dat ook in Barcelona had.”
Brood
In Nederland wonen is niet moeilijk, vindt Elia, al moet je aan het weer en dat eeuwige brood wennen. “Het sociale leven is anders dan in Spanje. Ik ben volg een cursus Nederlands. Ik wil graag de taal leren. Ik vind het leuk om op taalles met Marokkanen en Afghanen te zitten. Het geeft me een heel nieuwe kijk op de wereld. In Spanje kende ik geen immigranten. Nu ben ik er zelf één.”
“Er wordt me geregeld gevraagd of ik uit Polen kom”, zegt Carmen. “Dat maakt niet uit, maar het wordt op een onvriendelijke manier gevraagd, alsof ik iets van ze afneem.” Ik doe mijn best Nederlands te leren, maar ik hoor vaak: ‘ik versta u niet’. Elia: “Veel mensen vinden het raar dat ik uit Spanje kom. Wat doe je hier als je daar in het land van de zon kunt leven, vragen ze dan.”
Daar heeft Antonia geen last van. “Iedereen weet verdomd goed waarom de Grieken hier zijn. Soms zeggen mensen: als je maar niet denkt dat ik je koffie betaal, ik heb al genoeg voor de Grieken betaald. Nederlanders zijn praktisch, wij kunnen daar veel van leren. Maar vergis je niet, omgekeerd valt er ook wat te leren. Echt, om een kopje koffie te gaan drinken hoef je heus niet eerst een agenda te raadplegen.”
Gestrest
“Mij is altijd verteld dat Noord-Europeanen gestrest zouden zijn,” zegt Marivi. “Noeste werkers die nergens tijd voor hebben, nu ik hier woon valt me op hoe relaxed jullie zijn. Het zijn de Spanjaarden die in stress leven. De crisis heeft zich in het karakter van de mensen genesteld. Ik was van het weekend terug in mijn stad”, vervolgt ze “Ik bekijk haar nu anders. Vroeger was ik Barcelonese, nu weet ik niet meer wat ik ben. Ik zie ineens al die andere immigranten die zich ook staande proberen te houden. Gedwongen vertrek maakt dat je oog voor detail krijgt. Je relatie, je leven, alles komt in een ander daglicht te staan.”
Deze reportage is gepubliceerd in Esta
Tekst: Anneke de Bundel – Beeld: Nicole Franken
Pingback: Op de vlucht voor de crisis - Nomad & Villager